Cơn Sóng Thần Tự Hành Sắp Đổ Bộ: Hàng Triệu Tài Xế Sẽ Ra Sao Khi Vô Lăng Không Còn Dành Cho Con Người?
1: Sự Im Lặng Trước Cơn Bão
Ở mọi đô thị, mọi nền kinh tế trên thế giới, luôn có một lực lượng lao động thầm lặng nhưng không thể thiếu: những người tài xế, từ vận tải đường dài, taxi, cho đến giao hàng chặng cuối. Họ là những mạch máu đang duy trì sự vận động liên tục của hàng hóa và con người, đảm bảo chuỗi cung ứng toàn cầu không ngừng nghỉ, và giữ cho nhịp đập kinh tế không bao giờ chậm lại. Gắn liền với họ là những câu chuyện về sự cần mẫn, về những cung đường dài, và về việc họ là xương sống của một phần không nhỏ thị trường lao động.
Tuy nhiên, trong một khoảnh khắc khác, không xa rời thực tại, những chiếc xe tự hành đang âm thầm di chuyển trên các tuyến đường thử nghiệm hoặc thậm chí đã hoạt động thương mại ở một số khu vực. Chúng không cần nghỉ ngơi, không mệt mỏi, không chịu ảnh hưởng của yếu tố con người. Sự xuất hiện của chúng không chỉ đơn thuần là một cải tiến công nghệ.
Đây là dấu hiệu của một cuộc tái cấu trúc kinh tế-xã hội sắp diễn ra, một trong những sự thay đổi lớn nhất về lao động trong thế kỷ này, với những tác động sâu rộng đến hàng triệu cuộc đời. Theo Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF), tự động hóa vận tải sẽ là một trong những lực lượng định hình lại thị trường việc làm mạnh mẽ nhất. Quy mô của sự chuyển dịch này đang đặt ra một thách thức toàn cầu: làm thế nào để tận dụng lợi ích của tiến bộ mà không bỏ lại phía sau một bộ phận lớn của lực lượng lao động?
2: Phía Mất Mát – Nạn Nhân Đầu Tiên Của Làn Sóng Thần
Mọi cuộc cách mạng công nghệ đều tạo ra những người hùng và cả những nạn nhân. Và trong cuộc cách mạng tự hành, những người ngồi sau vô lăng hôm nay có nguy cơ trở thành những nạn nhân đầu tiên.
2.1. Tài xế xe tải đường dài – Xương sống kinh tế và là mắt bão đầu tiên
Đây là nhóm dễ bị tổn thương nhất và có lẽ là sớm nhất. Các tuyến đường cao tốc dài, thẳng, ít tình huống phức tạp chính là môi trường lý tưởng để công nghệ tự hành Cấp độ 4 (hoạt động không cần người giám sát trong điều kiện nhất định) chứng tỏ sự vượt trội của mình. Một nghiên cứu của Đại học Michigan ước tính rằng có tới 500.000 việc làm tài xế xe tải đường dài tại Mỹ có thể bị tự động hóa trong thập kỷ tới.
Đối với hàng triệu tài xế xe tải trên khắp thế giới, đây không chỉ là một công việc. Đó là một lối sống, một bản sắc, một nền văn hóa riêng biệt được xây dựng trên những chặng đường thiên lý. Khi cỗ máy thay thế họ, thứ mất đi không chỉ là thu nhập, mà còn là cả một cộng đồng và niềm tự hào nghề nghiệp.
2.2. Tài xế taxi & xe công nghệ – Từ kẻ đi khai phá trở thành người bị thay thế
Có một sự trớ trêu cay đắng ở đây. Chỉ một thập kỷ trước, các tài xế Uber, Grab, Gojek… là biểu tượng của kinh tế chia sẻ, là những người đi đầu trong việc phá vỡ mô hình taxi truyền thống. Giờ đây, chính họ lại đang đối mặt với một làn sóng phá vỡ còn mạnh mẽ hơn: những chiếc robotaxi.
Các công ty như Waymo (của Google) và Cruise (của GM) đã chứng minh rằng mô hình robotaxi là khả thi về mặt kỹ thuật. Về mặt kinh tế, nó còn hấp dẫn hơn. Theo một phân tích của Viện Brookings, chi phí lao động chiếm tới 60% chi phí vận hành của một chuyến xe. Khi bạn loại bỏ người lái, chi phí vận hành giảm đột ngột, dẫn đến giá cước có thể rẻ hơn đáng kể so với dịch vụ có người lái. Cuộc cạnh tranh sẽ không còn là giữa các ứng dụng, mà là giữa con người và thuật toán.
2.3. Nhân viên giao hàng chặng cuối – Cuộc chiến với những robot nhỏ
Cuộc chiến không chỉ diễn ra trên đường cao tốc hay đường phố, mà còn trên cả vỉa hè. Sự trỗi dậy của các robot tự hành giao hàng cỡ nhỏ của các công ty như Starship Technologies hay Nuro và các drone giao hàng của Amazon, Wing đang báo hiệu một sự thay đổi trong cấu trúc việc làm giao nhận “chặng cuối”. Mặc dù quy mô ảnh hưởng ban đầu có thể nhỏ hơn, nhưng nó cho thấy rằng không một mắt xích nào trong chuỗi cung ứng vận tải là miễn nhiễm với tự động hóa.
3: Phía Được Lợi – Những Người Thắng Cuộc Thầm Lặng
Trong khi sự mất mát của các tài xế là hữu hình và dễ thấy, những lợi ích mà xe tự hành mang lại thì lại lan tỏa, thầm lặng, nhưng có quy mô khổng lồ và chạm đến gần như mọi mặt của đời sống xã hội.
3.1. Toàn xã hội – Món quà lớn nhất mang tên “An toàn”
Đây là luận điểm mạnh mẽ và không thể chối cãi nhất. Theo Tổ chức Y tế Thế giới, mỗi năm có hơn 1,3 triệu người chết vì tai nạn giao thông. Các thống kê tại Mỹ chỉ ra rằng hơn 94% các vụ tai nạn nghiêm trọng là do lỗi của con người: mất tập trung, say rượu, mệt mỏi, vượt tốc độ…
Máy móc không say xỉn, không nhắn tin khi lái xe, không mệt mỏi. Một hệ thống xe tự hành được kết nối với nhau, với tầm nhìn 360 độ và thời gian phản ứng tính bằng mili giây, có tiềm năng loại bỏ phần lớn các vụ tai nạn này. Việc tự động hóa lái xe có thể cứu sống hàng chục ngàn người và ngăn chặn hàng triệu ca thương tật mỗi năm trên toàn cầu. Đây là một lợi ích về sức khỏe cộng đồng và nhân văn to lớn đến mức gần như không thể đo đếm bằng tiền.
3.2. Người tiêu dùng và Doanh nghiệp – Hiệu quả và Chi phí
Chi phí logistics là một cấu phần quan trọng trong giá thành của mọi sản phẩm chúng ta tiêu thụ. Theo McKinsey & Company, chi phí lao động chiếm tới 40-50% tổng chi phí vận hành của một hạm đội xe tải.
Hãy tưởng tượng một thế giới nơi những chiếc xe tải có thể chạy 24/7, không cần nghỉ, tự động tối ưu hóa đường đi và mức tiêu thụ nhiên liệu. Chi phí vận chuyển hàng hóa sẽ giảm một cách ngoạn mục. Kết quả trực tiếp là gì? Mọi thứ sẽ rẻ hơn, từ mớ rau bạn mua ở chợ, chiếc áo bạn đặt trực tuyến, đến các linh kiện để sản xuất một chiếc ô tô. Lợi ích này lan tỏa đến mọi người, mọi nhà, đặc biệt là các gia đình có thu nhập thấp. Lạm phát được kiểm soát. Năng lực cạnh tranh của toàn bộ nền kinh tế sẽ tăng vọt.
3.3. Nền kinh tế – Sự trỗi dậy của những công việc mới
Lịch sử đã chứng minh, công nghệ không triệt tiêu việc làm, nó chuyển đổi việc làm. Máy kéo đã thay thế hàng triệu nông dân, nhưng nó cũng tạo ra công việc cho các kỹ sư cơ khí, nhân viên bán hàng máy móc, và chuyên gia nông nghiệp công nghệ cao.
Tương tự, xe tự hành sẽ tạo ra một hệ sinh thái việc làm hoàn toàn mới. Ai sẽ là người giám sát các hạm đội xe tự hành từ một trung tâm điều khiển từ xa? Ai sẽ bảo trì và hiệu chỉnh các hệ thống cảm biến phức tạp? Ai sẽ trở thành chuyên gia phân tích dữ liệu khổng lồ mà hàng triệu chiếc xe này tạo ra mỗi ngày? Ai sẽ thiết kế các dịch vụ giải trí và trải nghiệm trong xe cho hành khách khi họ không còn phải bận tâm đến việc lái xe? Đây không phải là sự kết thúc, mà là một sự chuyển đổi sang các công việc đòi hỏi những kỹ năng của thế kỷ 21.
4: Bài Toán Khó Khăn Của Sự Tiến Bộ
Tôi phải thừa nhận rằng việc nhìn một người tài xế kỳ cựu, người đã dành cả đời trên những cung đường để nuôi sống gia đình, đứng trước nguy cơ mất đi nguồn sống là vô cùng đau xót. Nỗi đau đó là hữu hình, cụ thể và lay động lòng người.
Tuy nhiên, chúng ta cũng phải đặt nỗi đau đó lên bàn cân của lợi ích xã hội. Nỗi đau của một nhóm người so với hàng chục ngàn sinh mạng được cứu mỗi năm khỏi các vụ tai nạn thảm khốc. Nỗi đau đó so với hàng trăm triệu gia đình có thể mua hàng hóa thiết yếu với giá rẻ hơn, cải thiện chất lượng sống. Nỗi đau đó so với một nền kinh tế hoạt động hiệu quả, an toàn và bền vững hơn.
Đây là bài toán khó khăn của mọi sự tiến bộ. Lịch sử cho thấy mọi nỗ lực ngăn cản guồng quay công nghệ để bảo vệ các công việc cũ cuối cùng đều thất bại, và chỉ làm cho toàn xã hội bị tụt hậu. Như The Economist đã từng lập luận, việc chống lại tự động hóa cũng giống như việc chống lại định luật vạn vật hấp dẫn. Do đó, câu hỏi đúng đắn không phải là “Làm sao để ngăn chặn sự thay đổi?”, mà là “Làm sao để chúng ta quản lý cuộc chuyển giao này một cách nhân văn và hiệu quả nhất?”.
5: Xây Cây Cầu Tới Tương Lai – Con Đường Nào Cho Hàng Triệu Người Lao Động?
Việc nhận ra sự thay đổi là không thể tránh khỏi không có nghĩa là chúng ta bỏ mặc những người bị ảnh hưởng. Trách nhiệm của một xã hội văn minh là xây dựng một cây cầu vững chắc để giúp họ đi từ quá khứ đến tương lai.
- Tái đào tạo và Nâng cao kỹ năng (Reskilling & Upskilling): Đây là ưu tiên số một. Chính phủ và các tập đoàn công nghệ phải tiên phong đầu tư mạnh mẽ vào các chương trình đào tạo lại quy mô lớn. Một người tài xế xe tải có kinh nghiệm về logistics và lịch trình có thể được đào tạo lại để trở thành một chuyên viên giám sát và điều phối hạm đội từ xa. Một tài xế taxi có kỹ năng giao tiếp tốt có thể trở thành một chuyên gia quản lý trải nghiệm khách hàng cho dịch vụ robotaxi.
- Hệ thống An sinh Xã hội vững chắc: Cần có một mạng lưới an toàn xã hội mạnh mẽ hơn để hỗ trợ người lao động trong giai đoạn chuyển đổi. Điều này có thể bao gồm các gói bảo hiểm thất nghiệp được cải cách, các khoản trợ cấp hào phóng cho việc học nghề mới, và thậm chí là các thử nghiệm về Thu nhập Cơ bản Phổ quát (Universal Basic Income – UBI) ở một số khu vực.
- Tạo ra các vai trò “lai” (Hybrid Roles): Quá trình chuyển đổi sẽ không diễn ra sau một đêm. Trong giai đoạn đầu, sẽ có rất nhiều công việc “lai” kết hợp giữa người và máy. Ví dụ, tài xế “chặng cuối” sẽ đảm nhận việc lái xe vào các khu vực phức tạp trong thành phố sau khi xe tự lái đã đi hết quãng đường cao tốc.
6: Cuộc Cách Mạng Không Thể Đảo Ngược
Sự trỗi dậy của xe tự hành, cũng giống như sự ra đời của động cơ hơi nước hay internet, là một cuộc cách mạng không thể đảo ngược. Những lợi ích mà nó mang lại cho toàn xã hội về an toàn, hiệu quả và chi phí là quá lớn để có thể bỏ qua.
Thách thức lớn nhất của thế hệ chúng ta không phải là phát minh ra công nghệ, vì điều đó chắc chắn sẽ xảy ra. Thách thức lớn nhất là phát minh ra các chính sách xã hội đủ thông minh, đủ nhanh nhạy và đủ nhân ái để đảm bảo rằng không một ai bị bỏ lại phía sau trong cuộc hành trình vĩ đại đến một tương lai hiệu quả và an an toàn hơn cho tất cả mọi người.
